بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد وآله الطاهرین و لعنه الله علی اعدائهم أجمعین الی قیام یوم الدین.
از مسائل مهمی که توجه ناظران را به خود جلب می‌کند و به ویژه در مکانهای زیارتی همچون مکه معظمه و مدینه منوره بارز است استمرار اکثریت اهل تسنن حتی مسافرین بر اقامه نمازهای پنجگانه در پنج وقت منفصل، و اقامه نمازهای پنجگانه در بسیاری از اوقات توسط اهل تشیع به نحو جمع (تقدیم)، یعنی خواندن نماز عصر بعد از نماز ظهر و خواندن نماز عشاء بعد از نماز مغرب، و گاهی نیز به نحو جمع تأخیر یعنی خواندن نماز ظهر و عصر در عصر و یا خواندن نماز مغرب و عشاء مقداری پس از مغرب. این تفاوت در نظر برخی از عوام که از مسائل فقهی و روایی اطلاعات صحیحی ندارند به ویژه در میان عامه (چون تفریق بر پنج وقت عادت مستمری برای اکثریت آنها است) موجب شگفتی زیاد است.
در این نوشته بر آن شدیم که نگاهی اجمالی به مسئله جمع بین صلاتین داشته باشیم .
مقدّمه
همانطوری که می‌دانیم شیعیان و عامه در امور عبادی مسائل مشترک و مختص دارند که گاهی این مختصات سبب ایجاد شبهه‌هایی برای طرفین شده و گاه سبب بروز درگیرهایی نیز شده است. هدف از تدوین و نگارش این مقاله این است تا ثابت شود که اصرار بر این مطلب که، تفریق بین صلاتین و مداومت بر آن از سنت‌های پیامبر اکرم(ص) است، امری مردود می‌باشد بلکه با نگاهی در سیره پیامبر گرامی اسلام(ص) در میابیم که سنت آن بزرگوار برخلاف این مطلب بوده است و ایشان به دفعات بین صلاتین جمع نموده‌اند چه در جاهایی که عذری (نظیر: سفر، باران، بیماری،…) این امر را اقتضا می‌کرده و چه در جاهایی که هیچ عذری نبوده است.
هر چند بعضی سعی کرده‌اند که این احادیث را توجیه کرده و اینطور وانمود کنند که سیره اصلی پیامبر(ص) تفریق بین صلاتین بوده است و منظور از جمع بین صلاتین در این احادیث جمع صوری بوده و جمع حقیقی نیست؛ ولی همانطور که ظاهر است جمع صوری اصلا جمع حقیقی نامیده نمی‌شود با اینکه آنچه در این روایات بدان اشاره شده، همان جمع حقیقی است.
و از طرف دیگر باید توجه داشت که تفریق بین صلاتین که شیعیان بدان عمل می کنند، اداء نماز در خارج وقت آن نبوده و مستند شیعیان برای این عمل، روایاتی است که دلالت دارند پیامبر اکرم(ص) در موارد متعدده جمع بین صلاتین نموده است، بلکه این جزء موارد موکّده است که آن حضرت تفریق بین صلاتین را در موارد عدیده‌ای انجام داده‌اند، هرچند شیعیان بدین مسئله نیز ملتزم هستند که تفریق بین صلاتین نزد بعضی از فقهاء امامیه، امری مستحب بوده و دارای فضیلت می‌باشد ولی این سبب نمی‌شود که جمع بین صلاتین امری باطل باشد.
در ابتدای امر و قبل از ورود در مطلب از مفردات الفاظی که با آن سر و کار داریم بحث می‌کنیم و معانی لغوی و اصطلاحی آنها را بیان می‌کنیم:
تعریف جمع
جمع در لغت
الجَمْع: ضمّ الشیء بتقریب بعضه من بعض، یقال: «جَمَعْتُهُ فَاجْتَمَعَ»، و قال عزّ و جل: (وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ)(1)، (وَ جَمَعَ فَأَوْعى)(2)،(جَمَعَ مالًا وَ عَدَّدَهُ)(3)و(4)؛ که مراد از جمع در اینجا ضمیمه کردن چیزی به سوی چیز دیگر است با بقاء هر یک از آن دو شیء بر اصل خود، به گونه‌ای که امکان جداسازی آنها از یکدیگر ممکن باشد؛ و مراد از جمع خلط بین آن دو شیئ نیست، چون خلط کردن عبارت است مخلوط کردن دو شیء با یکدیگر به گونه‌ای که تمییز آن دو از یکدیگر امکان نداشته باشد. بلکه این معنا در اینجا محال می باشد.
پس با توجه به مطلب گفته شده مراد ما از جمع بین صلاتین اینست که: «نماز دوم را به نماز اول نزدیک کنیم بدون اینکه آن دو را با هم مخلوط کنیم، در حالی که اگر آنها را با هم مخلوط می کردیم تعداد نمازها از پنج به سه تبدیل می شد، و آنگاه این مسئله، شبهه‌ای می‌شد در مقابل مسئله‌ای از ضروریات اسلامی، در حالی که آنچه ما ادعا می‌کنیم جمع بین صلاتین است نه مخلوط کردن آنها با هم تا نسبت بدعت به ما داده شود.»
جمع اصطلاحى
جمع ظهرین ـ جمع بین نماز ظهر و عصرـ و جمع عشائین ـ جمع بین نماز مغرب و عشاء ـ و مراد از آن انجام صلاتین است در وقت یکی از دو نماز؛ بدین گونه که ابتدا نماز ظهر خوانده شود و بعد با فاصله کمی نماز عصر خوانده شود، و همچنین بعد از خواندن مغرب با فاصله کمی نماز عشاء خوانده شود.
تعریف نماز
نماز در لغت
عده زیادی از اهل لغت صلاه را اینگونه ترجمه کرده‌اند:
الصلاه: و هی العباده المخصوصه، و أصلها فی اللّغه الدعاء فسمیّت ببعض أجزائها.(5)
نماز و آن همان عبادت مخصوصه می‌باشد، و اصل آن در لغت به معنی دعا است و وجه نامیدن عبادت مخصوصه به صلات از باب تسمیه شیء به جزء آن می‌باشد.
نماز در شرع
اما تعریف نماز از منظر شرع:
الصلاه: هی أقوال و أفعال مخصوصه، مفتوحه بالتکبیر مختومه بالتسلیم.
نماز: و آن اقوال و افعال مخصوصه‌ای است که با تکبیر شروع شده و با سلام پایان می‌پذیرد.
مشروعیت نماز
نماز واجب است به دلیل قرآن و سنت و اجماع:
دلیل قرآنی: قول خداوند تبارک و تعالی:
(وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا الله مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یُقیمُوا الصَّلاهَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاهَ وَ ذلِکَ دینُ الْقَیِّمَهِ)(6)
دلیل روایی: روایات در مورد وجوب نماز بسیارند که تعدادی از آنها در کتاب شریف وسائل‌الشیعه(7)جمع آوری شده است و ما به جهت تیمّن یک روایت را ذکر می‌کنیم:
عَنْ عَبْدِ‌اللهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ‌الله۷ قَالَ: إِنَّ الله فَرَضَ الزَّکَاهَ کَمَا فَرَضَ الصَّلَاهَ الْحَدِیثَ.(8)
و اما اجماع: همانطور که می دانیم جمیع امت بر وجوب نماز در اوقات پنجگانه اتفاق دارند.
از آن جا که اختلافات موجود در مورد جمع بین صلاتین نسبت به مکان‌ها و زمانها متفاوت است ما اقوال را نسبت به تمام صور مورد بحث قرار داده و نواحی اشتراک و اختلاف اقوال را مشخص می‌کنیم تا پس از مطالعه، احاطه‌ای کامل نسبت به اقوال به دست آید.
جمع بین صلاتین یعنی چه ؟
به خواندن دونمازواجب یومیه بدون فاصله جمعبین الصلاتین گفته می شود
فاصله نینداختن بین نماز ظهروعصریامغرب وعشارا جمع بین الصلاتین میگویند.
عنوان یاد شده در کلمات فقها دو اطلاق دارد: یکى خواندن نماز ظهر و عصر، یا مغرب و عشا دروقت مشترک؛ باتأخیرنماز اوّل تا پایان وقت فضیلتش و خواندن آن با نماز بعدى در اوّل وقت فضیلتش، یا باتعجیل نماز دوم و خواندن آن با نماز اوّل در آغازوقت فضیلت آن. و دیگرى،خواندن نماز ظهر و عصر یا مغرب و عشا در پى هم بدون فاصله انداختن بین آن دو به نافله.
بنابر اطلاق نخست، جمع بین دو نماز با تأخیر یاتقدیم یکى از دو نماز و خواندن آن دو، در وقت فضیلت دیگرى، محققمى‌شود، هرچند در وسط، نافله بخواند؛ برخلاف اطلاق دوم، که با خواندن نافله در وسطدو نماز، جمع تحقق نمى‌یابد.
اشاره
تاریخ پیدایش جمع بین دو نماز به عصر رسول خدا(ص) برمی گردد. آنجا که پیامبر اکرم(ص) در طول بیست و سه سال نبوت خود همزمان با تبلیغ جهانی و بازسازی داخلی، با تهدیدها و جنگ های داخلی و خارجی، نیز روبرو بود؛ بنابراین، طبیعی به نظر می رسید که با نظر داشت شرایط آن روز جامعه اسلامی، مراعات حال امت را نموده و در تمام امور دینی برای مسلمین سهولت قائل شود.
لذا در همین راستا گاهی نماز ظهر و عصر، مغرب و عشاء را با هم جمع کنند و بین آنها فاصله نیندازد. جمع کردن بین دو نماز از روی عذر نبود، بلکه می خواست برای مسلمین یاد بدهد که می شود نماز را جمع کرد و یا با فاصله خواند.
از ابن عباس نقل شده است: پیامبر(ص) در روزی که نه ترس وجود داشت و نه باران، نماز ظهر را با عصر، و نماز مغرب و عشاء را با هم جمع کردند. فردی به ابن عباس گفت: هدف رسول گرامی اسلام(ص) از این کار چه بود؟ ابن عباس پاسخ داد: هدف ایشان این بود که امتش به زحمت نیفتد. (9)
جمع بين دو نماز، ادله و حكمت آن
بر هر مسلمانى لازم است در شبانه روز پنجبار نماز بگزارد كه اوقات شرعى آنها در قرآن بيان شده است: از ظهر تا غروب وقت نماز ظهر و عصر است; از مغرب تا نيمه شب وقت نماز مغرب و عشاء; و از طلوع فجر تا طلوع آفتاب نيز وقت نماز صبح .
شيعه معتقد است از ظهر تا غروب وقت مشترك دو نماز است، جز اينكه به مقدار چهار ركعت از اول وقت، مخصوص نماز ظهر و به مقدار چهار ركعت از آخر وقت، مخصوص نماز عصر مىباشد. بنابر اين، غير از دو وقت اختصاصى مذكور، انسان مىتواند هر دو نماز را در فاصله مزبور هر وقتخواست انجام دهد و از وقت فضيلت آن صرف نظر كند; هر چند بهتر آن است كه آن دو را از هم جدا كند و هر يك را در وقت فضيلتخود كه بعدا بيان مىشود انجام دهد. (10)
امام باقر عليه السلام مىفرمايد: «اذا زالت الشمس دخل الوقتان الظهر و العصرو اذا غابت الشمس دخل الوقتان المغرب والعشاء الآخرة» (11) : آنگاه كه خورشيد به وسط آسمان رسيد وقت انجام دادن نماز ظهر و عصر فرا مىرسد و آنگاه كه خورشيد غروب كرد هنگام انجام نماز مغرب و عشاء خواهد بود.
امام صادق عليه السلام مىفرمايد: «اذا زالت الشمس فقد دخل وقت الظهر والعصر جميعا الاان هذه قبل هذه، ثم انت في وقت منهما جميعا حتى تغيب الشمس» (12): هنگامى كه خورشيد به حد زوال رسيد وقت نماز ظهر وعصر فرا مىرسد; جز آنكه نماز ظهر قبل از نماز عصر انجام مىگيرد. آنگاه تو آزادى كه آن دو را در هر وقتى خواستى بخوانى تا زمانى كه خورشيد غروب كند.
امام باقر عليه السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم حكايت مىكند كه آن حضرت نماز ظهر و عصر را بدون هيچ عذر و علتى با هم به جاى آورد. (13)
اصولا جواز جمع ميان دو نماز در برخى از موارد، مورد اتفاق همه فقهاى اسلام قرار دارد. در عرفه و مزدلفه همه فقها جمع ميان نماز ظهر وعصر يا مغرب و عشاء را جايز مىدانند، همچنانكه گروه زيادى از فقهاى اهل سنت جمع بين دو نماز را در سفر مجاز مىشمرند. تمايز شيعه از ديگران آن است كه گام فراتر نهاده و با استناد به ادله فوق (در عين قبول افضليت انجام نمازها در وقت فضيلتخويش) جمع ميان دو نماز را مطلقا جايز مىداند. حكمت اين امر نيز، همانگونه كه در احاديثبيان شده است، تسهيل امر بر مسلمانان است، و خود پيامبر گرامى در موارد زيادى بدون عذر (مانند سفر، بيمارى و غيره) بين دو نماز جمع مىكرده تا كار را براى امت آسان سازد، كه هركس بخواهد بين نمازها جمع كند و هركس بخواهد آنها را جدا از يكديگر انجام دهد.
مسلم در صحيح خود نقل مىكند كه «صلى رسول الله الظهر و العصر جميعا والمغربو العشاء جميعا في غير خوفولا سفر» (14) : رسول خدا نماز ظهر و عصر و نيز نماز مغرب و عشاء را با هم به جاى آوردند، بدون اينكه خوفى از دشمن داشته و يا در سفر باشند.
در برخى از روايات به حكمت اين عمل اشاره شده است، چنانكه در يك روايت مىخوانيم «جمع النبيصلى الله عليه و آله و سلم بين الظهر و العصر وبين المغرب والعشاء فقيل له في ذلك فقال صنعت هذا لئلا تحرج امتي» (15) : پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نماز ظهر و عصر و نيز مغرب و عشاء را با هم به جاى آورد. علت اين امر از ايشان سؤال شد، فرمود: چنين كردم تا امتم به رنج و سختى نيفتند.
رواياتى كه درباره اقدام رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به جمع بين دو نماز، در صحاح ومسانيد وارد شده، متجاوز از بيست و يك روايت است كه بخشى از آنها مربوط به سفر، و بخش ديگر در غير سفر و مرض و وقتبارانى است. در برخى از آنها به حكمت جمع ميان نمازها، كه همان آسان شدن امر بر مسلمانان مىباشد، اشاره شده است و فقهاى شيعه از همين تسهيل استفاده كرده جمع بين دو نماز را مطلقاجايز شمردهاند. كيفيت جمع نيز به همان نحوى است كه همه مسلمانان در عرفه و مزدلفه يا در سفر جمع مىكنند.
گاهى تصور مىشود مقصود از جمع اين است كه نماز اول را در آخرين وقت(فضيلت) آن (مثلا هنگام رسيدن سايه شاخص به اندازه خود)، و نماز دوم را در اولين وقت عصر بخواند. با اين كار، فرد نمازگزار در حقيقت هر دو نماز را در وقتخود خوانده است، گرچه يكى در پايان وقت و ديگرى در آغاز آن انجام گرفته است.
اين پندار با ظاهر روايات مخالف است. زيرا همانطور كه گفته شد، كيفيت جمع ميان دو نماز همان است كه همه مسلمانان در عرفه و مزدلفه انجام مىدهند، بدينگونه كه در عرفه هر دو نماز را در وقت ظهر، و در مزدلفه هر دو را در وقت عشاء مىخوانند. بنابراين، جمعى كه در لسان رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آمده استبايد ناظر به چنين جمعى باشد، نه جمعى كه يكى از نمازها در آخر وقت و ديگرى در اول وقت صورت پذيرد.
گذشته از اين، در برخى از روايات حكمت جمع بين دو نماز، توسعه و تسهيل بر امت معرفى شده است، و در برخى ديگر رفع حرج ; واين امر، در صورتى تحقق مىپذيرد كه دست نمازگزار در جمع صلاتين باز باشد، يعنى بتواند نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشاء را(در دايره وقت واسع آنها) در هر زمان كه خواستبخواند تا رفع حرج گردد. علاوه، بر اساس اين نوع تفسير از جمع، بايد گفت كه پيامبر چيز جديدى نياورده، زيرا يك چنين جمعى، قبل از عمل پيامبر نيز جايز بود و هر مسلمانى مىتوانست ظهر را در آخر وقت وعصر را نيز در نخستين وقت آن به جا آورد.
جمع بین صلاتین چرا؟
نخست به منظور روشن شدن بحث، شايسته است ديدگاه فقها را در اين زمينه يادآور شويم:
1- همه گروههاي اسلامي در اين مسأله اتفاق نظر دارند كه در «عرفه» مي توان هر دو نماز ظهر و عصر را در وقت ظهر، با هم و بدون فاصله ادا نمود، و در «مزدلفه» نيز جايز است نماز مغرب و عشا را در وقت عشاء بجا آوريم
2- حنفي ها مي گويند: جمع بين نماز ظهر و عصر در يك وقت، و نماز مغرب و عشاء در يك وقت، تنها در همان .دو مورد «عرفه» و «مزدلفه»جايز است و در ساير موارد، نبايد صورت پذيرد
3- حنبلي ها، مالكي ها و شافعي ها مي گويند: جمع بين نماز ظهر و عصر و يا جمع ميان نماز مغرب و عشاء در يك وقت خاص، علاوه بر دو مورد ياد شده، در حال سفر نيز، جايز است. برخي نيز با هم خواندن دو نماز را در موارد اضطراري، مانند زماني كه باران ببارد و يا نمازگزار بيمار يا در هراس از دشمن باشد، جايز مي دانند.(16)
4- شيعه مي گويد: پس از فرارسيدن ظهر شرعي، مي توانيم نماز ظهر را بخوانيم و بلافاصله به خواندن نماز عصر بپردازيم، يا نماز ظهر را تا نزديك اول وقت خاص نماز عصر، به تأخير اندازيم بگونه اي كه نماز ظهر را پيش از فرا رسيدن وقت خاص نماز عصر به پايان رسانيم و سپس نماز عصر را بخوانيم و بدين سان بين نماز ظهر و عصر، جمع نماييم، گرچه مستحب است نماز ظهر را پس از زوال و نماز عصر را هنگامي كه سايه هر چيز به اندازه خود آن گردد، بجا آوريم.
كوتاه سخن اينكه: اينطور نيست كه از نظر شيعه جمع بين دو نماز واجب بوده و حتماً بايد و پشت سر هم خوانده شود، بلكه نظر شيعه اين است كه: هر چند خواندن نماز در پنج وقت مستحب است ولي پشت سر هم خواندن آن (نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء) از نظر شرع مقدس بلا اشكال است
5- همه مسلمانان در اين مسأله اتفاق نظر دارند كه پيامبر گرامي ميان دو نماز، جمع نمود
اكنون به منظور روشن شدن مسأله، به بررسي روايات در اين زمينه مي پردازيم و ثابت مي كنيم كه مقصود از جمع در اين احاديث همان است كه شيعه مي گويد: يعني دو نماز را در وقت يكي از آن ها بجاآوردن، نه ادا نمودن يكي از آنها در آخر وقت آن و بجا آوردن ديگري در اول وقت آن:
1- احمد بن حنبلرهبر گروه حنابله - در مسند خود از جابر بن زيد، چنين روايت مي كند
أخبرني جابر بن زيد انّه سمع ابن عبّاس يقول: صلّيت مع رسول الله ثمانياً جميعاً و سبعاً جميعاً. قال قلت له يا أباالشّعثاء اظنّه أخّر الظّهر و عجل العصر و أخّر المغرب و عجّل العشاء، قال و أنا أظُنُّ ذلک (17)
جابر بن زيد گويد: از ابن عباس شنيدم كه مي گفت: با پيامبر گرامي هشت ركعت نماز (ظهر و عصر) را با هم و هفت ركعت نماز (مغرب و عشاء) را نيز با هم به جاي آوردم. مي گويد به «ابوشعثا» گفتم: فكر مي كنم رسول خدا، نماز ظهر را به تأخير انداخت و نماز عصر را زودتر ادا نمود و نماز مغرب را به تأخير انداخت و نماز عشاء را زودتر بجا آورد، (ابوشعثا) گفت: من هم چنين مي انديشم
از اين روايت به روشني معلوم مي گردد كه پيامبر گرامي، هر دو نماز ظهر و عصر را با هم و هر دو نماز مغرب و عشاء را نيز با هم و بدون فاصله، بجاي آورده است.
2- مالك بن انس - رهبر گروه مالكيّه - در كتاب «موطّأ» اينگونه مي نگارد
صلّي رسول الله ـ صلي الله عليه وآله ـ الظهّر و العصر جميعاً، والمغرب و العشاء جميعاً في غير خوف و لا سفر.(18)
«رسول خدا ـ صلي الله عليه وآله ـ هر دو نماز ظهر و عصر را با هم خواندند و هر دو نماز مغرب و عشاء را نيز با هم بجا مي آورد، بدون اينكه از دشمن بهراسد و يا در سفر باشد
3- مالك بن انس، از معاذ بن جبل، چنين روايت مي نمايد
فكان رسول الله ـ صلي الله عليه وآله ـ يجمعُ بين الظّهر و العصر، و المغرب و العشاء)(19) «رسول خدا، نماز ظهر و عصر را با هم و نماز مغرب و عشاء را نيز باهم مي خواند
4- محمد زرقاني در شرح موطّأ، از ابي شعثا چنين روايت مي كند
انّ بن عباس صلّي بالبصرة الظّهر و العصر ليس بينهما شيءٌ والمغرب و العِشاء ليس بينهما شيءٌ)(20) «عبدالله بن عباس در شهر بصره، نماز ظهر و عصر را با هم خواند، بطوري كه بين آن دو فاصله اي نبود و نماز مغرب و عشاء را نيز با هم ادا نمود; بگونه اي كه بين آن دو فاصله اي نيفتاد
5- مسلم در صحيح خود، از سعيد بن جبير و او از ابن عباس روايت مي نمايد كه گفته است
جمع رسول الله ـ صلي الله عليه وآله ـ بين الظّهر و العصر، المغرب و العشا في المدينة، من غير خوف و لا مطر(21)
«پيامبر گرامي، در مدينه منوره بين نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا جمع نمود، بدون اين كه هراسي در ميان باشد و يا باران ببارد
آنگاه سعيد بن جبير مي گويد: از ابن عباس پرسيدم چرا پيامبر به چنين رفتاري مبادرت ورزيد؟ ابن عباس گفت: براي آن كه نمي خواست امّت خود را به زحمت بيندازد.(22)
6- مسلم بن حجاج، از زبان معاذ، چنين حكايت مي كند
خرجنا مع رسول الله ـ صلي الله عليه وآله ـ في غزوةِ تبوك فكان يصلّي الظّهر و العصر و المغرب و العشاء جميعاً(23)
«با پيامبر گرامي در نبرد تبوك، خارج شديم، پيامبر نماز ظهر و عصر را با هم بجا مي آورد و نماز مغرب و عشاء را نيز با هم ادا مي نمود
از مجموع روايات ياد شده - كه همگي از منابع روايي و صحاح و مسانيد اهل تسنّن استخراج گرديده اند، صحّت نظريّه شيعه، مبني بر جواز جمع ميان دو نماز ظهر و عصر و يا دو نماز مغرب و عشاء، در يك وقت، به بياني كه گذشت و عموميّت و گسترش آن نسبت به همه شرايط و مكانها و زمانها به ثبوت مي رسد.
منشأ نزاع علماء‌درباره جمع بين صلاتين
ابن رشد مي گويد: محل نزاع علماء به چند امر بر مي گردد:
اولاً: اختلافشان در تأويل آثار وارده درباره كلمه ی جمع و استدلال شان به آثار آن بر مي گردد؛ زيرا كليه احاديث وارده افعال هستند و احتمال تأويل در افعال آن در الفاظ است.
ثانياً: اختلاف در صحيح بودن بعضي از روايات است، يعني ممكن است يک عالم يك حديث را صحيح و سند آن را درست بداند و ديگري آن را صحيح نداند.
ثالثاً: اختلاف شان در صحيح بودن قياس در اين مسئله است(24) به عنوان نمونه چند حديث را بيان می کند كه در آن احاديث اختلاف در تأويل است:
1- حديث انس(كه بخاري و مسلم آن را روايت كرده اند: رسول خدا(ص) وقتي مي خواست حركت بكند پيش از آنكه خورشيد «در وسط روز» ميل به سوي غروب بكند نماز ظهر را به تأخير انداخت تا وقت نماز عصر فرا رسيد بعد فرود آمد و بين آن دو نماز جمع كرد موقعي كه خورشيد ميل به طرف مغرب پيدا كرد قبل از آنكه حركت بكند، نماز ظهر را خواند و بعد حركت نمود. (25)
2- حديث ابن عمر (كه بخاري و مسلم آن را نقل كرده است): عبدالله بن عمر گفت: رسول خدا را ديدم، زماني كه كاري فوري داشت در سفر نماز مغرب را به تأخير مي انداخت تا اينكه بين آن نماز و نماز عشاء‌جمع مي نمود. (26)
3- حديث ابن عباس (كه آن را مالك و مسلم آورده اند) ابن عباس مي گويد: رسول خدا(ص) نماز ظهر و عصر و همچنين نماز مغرب و عشاء را با هم خواند بدون خوف و سفر؛ يعني نه خوف و ترسي بود و نه در سفر؛ ولي پيامبر (ص) هر دو نماز را جمع كرد. (27)
بعد از بيان این احاديث ابن رشد مي گويد: كساني كه قائل به جمع هستند در تاويل اين احاديث مي گويد بايد نماز ظهر را به تأخير انداخت تا وقت نماز عصر و در نتيجه بين آنها جمع نمود؛ اما كوفيون مي گويد: بايد نماز ظهر را در آخر وقت آن خواند ولي نماز عصر را در اول وقتش يعني بين دو نماز ظهر و عصر جمع صوري نمود. اما كوفيون «حنفي ها » مي گويد: سوگند به خدايي كه غير از او خداي نيست، پيامبر(ص) هرگز نمازي را در خارج از وقتش نخواند، مگر دو نماز را يكي بين ظهر و عصر در عرفه و ديگري نماز مغرب و عشاء را در مزدلفه.(28)
همانطوري كه قبلاً گذشت، علاوه بر اختلاف در زمينه هاي تاويل و صحت روايات وارده، درباره جواز قياس در موضوع جمع بين صلاتين نيز اختلاف نظر است. به طوري كه عده اي عقيده ی شان بر آن است كه قياس كرده بقيه نماز ها را در سفر به نمازي در عرفه و مزدلفه،و گفته اند كه همانطوري كه در عرفه و مزدلفه جمع دو نماز جايز است بقيه نمازها در سفر نيز جايز است كه جمع شود(29) همچنين اختلافشان در اينكه آيا نمازها داراي وقت مشترك هستند يا نه؟ كساني كه قائل است كه نماز ظهر و عصر داراي وقت مشترك است اين گروه جمع را جايز مي داند اما كساني قائل به عدم وقت مشترك هستند، جمع را جايز نمي داند.
چهار امر سبب اختلاف درباره جمع بين صلاتين شده است:
1- اختلاف در تأويل اخبار وا رده.
2- اختلاف در صحيح بودن بعضي از روايات.
3- اختلاف در صحيح بودن قياس.
4- اختلاف در اوقات مشترك نماز.
ادوار جمع بين صلاتين
1- در زمان پيامبر اسلام(ص):
پس از ورود رسول خدا (ص) به مدينه و آغاز تشكيل حكومت اسلامي، طبق مقتضاي حال امت و شرايط آن روز، پيامبر اسلام نماز را گاهي به صورت جمع و گاهي نيز به صورت تفريق انجام مي داد. در صحاح و مسانید اهل سنت باب جداگانه تحت عنوان «الجمع بين صلاتين في الحضر» گشوده شده تا دلايلي بر اينكه ايشان بدون كدام عذري نماز را در غير سفر و باران با هم جمع مي كردند. بعد از رحلت پيغمبر اسلام(ص) اصحاب آن حضرت دست به يك سري اجتهادات شخصي زدند كه با راه و روش پيامبر مخالف بود.
2 - دوره جديد:
اخيراً جهشي بوجود آمده كه علماي اهل سنت با نظر داشت شرايط سخت زندگي و پيچيدگي زندگي مردم، در دنياي معاصر، به روش شيعه تمايل پيدا كرده اند. از قرن 13 به بعد آقاي قاضي احمد بن محمد بن شاكر و آقاي احمد صديق غماري مغربي كتاب و تعليقه اي نوشتند كه مأیيد نظر شيعه هستند.
همچنين از علماء معاصر مي توان دكتر يوسف قرضاوي و نيز عبدالعزيز بن باز را نام برد كه تا حدي تمايل دارد كه طبق نظر شيعه فتوا بدهند. يعني اينكه جمع دو نماز اشكال ندارد(30) در عصر حاضر اگر اين اتفاق بيفتد گام بسياري موثري در بوجود آمدن وحدت بين مسلمين خواهد بود.
دلايل شيعه براي جواز جمع بين صلاتين
الف) آيات:
1- (أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَيِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْل(31) فقهاء و مفسرين شيعه و اهل سنت تصريح كرده اند كه خداوند در اين آيه مباركه به اقامه نماز دستور داده است و مقصود نمازهاي پنجگانه است و اوقات نمازهاي پنجگانه را بيان مي كند كه عبارتست از وقت نماز صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشاء.
صاحب مجمع البحرين مي گويد: مقصود از «طرفي النّهار» نصف آن است، يعني نصف اول، مخصوص نماز صبح ساعاتي كه نزديك به نهار است، يعني نماز را در اولين ساعات از شب كه نزديك به نهار است بر پا دار.(32)
مرحوم شيخ طوسي مي گويد: مجاهد گفته، مقصود از طرفي نهار، صبح، ظهر و عصر مي باشد؛ و منظور از «زُلَفاً مِنَ اللَّيْل» طبق نظر زجاج، مغرب و عشاء مي باشد.»(33)
علامه طباطبايي مي گويد: ايشان در تفسير آيه شريفه روايتي از تهذيب نقل ميكند كه زراره از امام محمد باقر(ع) نقل كرده است، امام(ع) مي گويد: خداوند مي فرمايد: « أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَيِ النَّهارِ» آن صلات عشاء أخري است.(34) بعد علامه مي گويد: حديث خالي از ظهور نيست كه شامل دوطرف روز «يعني قبل از ظهر و بعد از ظهر» باشد.(35)
2- (أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً )(36) نماز را بپا بداريد از دلوك(تمايل) خورشيد تا غسق (دل) شب و همچنين قرآن فجر(نماز صبح)، چرا كه قرآن فجر مشهود فرشتگان است.
خداوند متعال در آيه شريفه اوقات نمازهاي پنجگانه را بيان نموده، و به اقامه نماز از «دلوك» خورشيد تا «غسق» شب امر مي كند و به اقامه نماز صبح «قرآن الفجر» دستور مي دهد و مي فرمايد: نماز صبح مشهود فرشتگان است.
مرحوم طبرسي مي گويد: به عقيده ي من دلوك شمس همان هنگامه اي ظهر است چرا كه طبق آن، وقت نمازهاي پنجگانه و برپا داشتن آنها از آيه ی شريفه برداشت مي شود؛ و مقصود اين است كه از هنگام برگشتن خورشيد به سوي مغرب و زوال آن تا نيمه هاي شب، نماز ظهر و عصر؛ مغرب و عشاء را برپا داريد و نماز صبح را عنوان «قرآن الفجر» مورد سفارش قرار مي دهد.(37)
روايتي از امام صادق(ع) در ذيل اين آيه ی شريفه در تفسير عياشي نقل شده است كه امام(ع) فرمود: خداوند چهار نماز را واجب كرده در يك قسمت زماني كه ابتدايش از اول ظهر و آخرش از نصف شب است. دو تا از ظهر تا غروب، يكي قبل از ديگري، و دو تا از اول غروب آفتاب تا نصف شب كه آنها هم يكي قبل از ديگري است.(38)
علامه طباطبايي بعد از ذكر روايت مذكور مي فرمايد: آيه ی شريفه از اول ظهر تا نصف شب را شامل مي شود و نمازهاي واجب يوميه كه در اين قسمت از شبانه روز بايد خوانده شود چهار نماز است. ظهر، عصر، مغرب و عشاء با انضمام نماز صبح كه جمله اي «قرآن الفجر» بر آن دلالت دارد بنا بر اين نمازهاي پنجگانه يوميه كامل مي شود.(39)
با توضيحاتي كه پيرامون دو آيه ی شريفه ذكر شد. جاي هيچگونه ترديد باقي نمي ماند كه جمع بين صلاتين در هر حال جايز و مطابق ظواهر قرآن است.
ب)روايات:
در روايات، مطلب آن قدر واضح و روشن است كه هم در كتب شيعه و هم در صحاح و مسانيد معتبره اهل سنت نقل شده، كه پيامبر(ص) بين صلاتين جمع می نمودند، و با بيان مسائلي مانند، عدم به حرج افتادن امت، توسعه بر امت، تصريح شده كه تفريق واجب نبوده، بلكه جمع بين صلاتين نيز جايز مي باشد. براي اينكه مطلب روشن شود چند روايت به عنوان نمونه از شيعه و اهل سنت ذكر مي شود:
الف)روايات شيعه
1- صحيحه زراره: زراره از امام باقر(ع) نقل مي كند كه حضرت فرمود: زوال «موقع كه آفتاب از خط نصف النهار گذشت» وقت دو نماز ظهر و عصر با هم فرا مي رسد، هنگامي كه خورشيد غروب كرد، وقت دو نماز مغرب و عشاء با هم فرا مي رسد(40) در اين روايت وقت دو نماز ظهر و عصر كنار هم ذكر شده و همين طور نماز مغرب و عشاء. در نتيجه جواز جمع از روايت بدست مي آيد.
2- موثقه عبيد بن زراره: از امام صادق(ع) از وقت ظهر و عصر پرسيدم، حضرت فرمودند: هنگامي كه آفتاب از خط نصف النهار گذشت، وقت ظهر و عصر با هم فرا مي رسد، ولي با اين تفاوت كه بايد يكي پس از ديگري خوانده شود؛ يعني اول نماز ظهر بعد از آن تو در وقت هر دو نماز هستي تا خورشيد غروب كند.(41) اين روايت به روشني بر توسعه و اشتراك در وقت دو نماز ظهر و عصر با هم دلالت مي كند و با رعايت ترتيب مي توانيم هر دو نماز را پشت سر هم و بدون وقفه بخوانيم.
3- صحيحه عبدالله بن سنان: عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) نقل مي كند، كه رسول خدا(ص) بين نماز ظهر و عصر با يك اذان و دو اقامه جمع كرد و همچنين بين نماز مغرب و عشاء در حضر بدون هيچگونه علتي با يك اذان و دو اقامه جمع كرد. دلالت اين روايت بر جمع بين دو نماز خيلي روشن است. (42)
ب) روايات اهل سنت
1 = روايت امام مالك، عن ابي الزبير المكي، عن سعيد بن جبير عن عبدالله بن عباس: … رسول خدا نماز ظهر و عصر را يكجا بجا آورد و همچنين نماز مغرب و عشاء را نيز با هم جمع كرد، بدون هيچگونه خوف و ترسي و يا اينكه در سفر باشد. (43)
2 = …پيامبر(ص) در مدينه هفت ركعت و هشت ركعت نماز را بجا آورد؛ (يعني نماز ظهر و عصر را با هم و نماز مغرب و عشاء را باهم خواند) ايوب گفت: ممكن است اين عمل پيامبر(ص) در شب باراني بوده است، ابن عباس مي گويد: ممكن است.(44)
چرا شیعه نماز مغرب و عشاء را به صورت جمع می خواند؟
این یک مسأله فقهی است و تابع دلیل و برهان خودش می باشد. ما شیعیان دلیل بر جواز جمع داریم و به همین دلیل فقهای ما جمع را جایز می دانند. اما چند نکته را در این مورد بیان می کنیم:
الف- جمع بین دو نماز مزدلفه وعرفه: همه فقها جمع بین این دو نماز را افضل می دانند چه شیعه و چه سنی.
ب- جمع بین دو نماز در سفر: بیشتر فقهاء اهل سنت (جز ابو حنیفه و حسن و نخعی) قائل به جواز جمع بین دو نماز در سفر هستند. جناب شوکانی در کتاب نیل الاوطار این مسئله را به تفصیل بحث کرده است.
ج- جمع بین دو نماز در غیر سفر به خاطر عذر: که مشهور جواز جمع بین مغرب و عشاء را قائل هستند فقط ابوحنیفه جمع را مطلقا جایز ندانسته است مگر در حج در عرفه و مزدلفه (مزدلفه و عرفه دو مکان هستند در نزدیکی مکه که در اعمال حج تمتع وقوف به آن دو از واجبات حج محسوب می شود.)
د- جمع بین دو نماز اختیاراً: علماء امامیه اتفاق نظر دارند که این مسئله جایز است اگر چه جدا خواندن بهتر است خوب در این چهار مسئله در سه مسئله نظر شیعه با اهل سنت موافق است (جز ابوحنیفه که با نظر بقیه فقها در دو مسئله مخالف بود) و در مسئله چهارم اختلاف نظر دارد و جمع را واجب نمی داند.
ابن رشد می گوید: جمع در غیر مسافرت و بدون عذر را مالک و اکثر فقها جایز نمی دانند و بعضی از فقها از اهل ظاهر هستند و این را جایز شمرده اند.
و حال که این اختلاف انظار را آوردیم به این مسئله می پردازیم که دلیل جواز جمع چیست؟ خلاصه جواب این است که در قرآن فرموده است که:
أَقِمِ الصلَوةَ لِدُلُوکِ الشمْسِ إِلی غَسقِ الَّیْلِ وَ قُرْءَانَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْءَانَ الْفَجْرِ کانَ مَشهُوداً
نماز را از زوال خورشید (هنگام ظهر) تا نهایت تاریکی شب [= نیمه شب] برپا دار؛ و همچنین قرآن فجر [= نماز صبح] را؛ چرا که قرآن فجر، مشهود (فرشتگان شب و روز) است!(45)
دلیل از سنت:
علاوه بر این در روایتی از شرح زرقانی بر کتاب الموطأ مالک آمده است که پیامبر اکرم (ص) بین نماز ظهر و عصر جمع کرد. و همینطور بین نماز مغرب و عشاء.
از او در این مورد پرسیدند فرمود: اینگونه عمل کردم تا حرج و مشقت بر امتم نباشد(46)
و البته روایات فراوانی از پیامبر اکرم (ص) در جواز جمع بین دو نماز حتی در غیر سفر و خطر وارد شده است. شما می توانید به کتاب الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف علامه جعفر سبحانی جزء اول (ج اول) بحث الجمع بین الصلوتین مراجعه فرمائید.
.نتیجه گیری
از مجموع مطالبی كه در اين جا ذكر شد، اين نتيجه بدست مي آيد كه جمع بين دو نماز هيچ گونه اشكالي ندارد، و اين جمع در زمان رسول خدا(ص) و همچنين در زمان صحابه ی آن حضرت صورت گرفته و فقط در يك مقطع زماني از اين كار «يعني جمع بين صلاتين» جلوگيري به عمل آمده است. رواياتي كه بر منع جمع بين دو نماز دلالت مي كند: اولاً ممكن است در همين زمان جعل شده باشد. ثانياً با روايات معتبره (كه خيلي زياد است) معارض است. ثالثاً دلالت آن روايات به طور روشن نيست. رابعاً سند آن روايات مشكل دارد.
والسلام علیکم والرحمه الله و البرکاته
منابع :
1- سوره قیامت، آیه: ۹.
2- سوره معارج،آیه: ۱۸.
3- سوره همزه، آیه: ۲.
4- مفردات الفاظ القرآن، ص ۲۰۱.
5- النهایه فی غریب الحدیث و‌الأثر، ج۳، ص۵۰.
6- سوره بینه، آیه: ۵.
7- وسائل الشیعه، ج۴، ص: ۷ «کتاب الصلاه، باب اول: بَابُ وُجُوبِ الصَّلَاه» و همچنین از کتب عامه می‌توان به کتاب صحیح بخاری، ج۱، ص۱۰۰ «کتاب الصلاه، باب کیف فرضت الصلوات فی الإسراء» اشاره نمود.
8- وسائل الشیعه، ج۴، ص: ۸، ح۴ « کتاب الصلاه، باب اول: بَابُ وُجُوبِ الصَّلَاه».
9- الحدائق الناضرة، ج۶، ص۱۵۰-۱۵۴
10- وقت فضيلت ظهر از اول زوال شمس تا وقتى است كه سايه شاخص به اندازه خود شاخص باشد. وقت فضيلت عصر نيز وقتى است كه سايه شاخص دو برابر مقدار خود شاخص باشد.
11- وسائل الشيعه: ج 3 ابواب مواقيت، باب 4، روايت 1
12و13- وسائل الشيعه: ج 3 ابواب مواقيت، باب 4، روايت 4 و 6
14 - صحيح مسلم: 2 / 151، باب الجمع بين الصلاتين فى الحضر.
15- شرح زرقانى بر موطا مالك، ج 1، باب الجمع بين الصلاتين فى الحضر و السفر، ص 294.
منشور عقايد اماميه صفحه 273
16- با اقتباس از «الفقه علي المذاهب الاربعه»، كتاب الصلاة، الجمع بين صلاتين تقديماً و تأخيراً.
17- مسند احمد بن حنبل، ج 1، ص 221.
18- موطّأ مالك، كتاب الصلاة، چاپ بيروت، چاپ سوم، ص 125، ح178. صحيح مسلم، چاپ بيروت، ج 2، ص 151، «باب الجمع بين صلاتين في الحضر.
19- همان، 1403 هـ ، ص 134، ح176، صحيح مسلم، مصر، جزء 2، ص 152.
20- شرح زرقاني بر موطّأ مالك، چاپ مصر، جزء اول، باب «الجمع بين الصلاتين في الحضر و السفر»، ص 394.
21- صحيح مسلم، جزء 2، چاپ مصر، ص 151، «باب الجمع بين صلاتين في الحضر».
22- همان، ص 152، در ذيل حديث ياد شده.
23- صحيح مسلم، جزء 2، مصر، ص 152.
24- جامع ترمذی، حدیث187 باب ما جاء فی الجمع بین صلاتین فی الحضر1654.
25- جمع بين صلاتين از ديدگاه فريقين، ص17.
26- صحيح بخاري،ص712،صحيح مسلم،حديث 704. «باب جواز الجمع بين صلاتين في السفر».
27- صحيح بخاري حر، ديث1109،صحيح مسلم،حديث45.
28- صحيح مسلم،حديث705، باب جواز الجمع بين صلاتين في الحضر.
29- محمد احمد بن رشد،بدايه المجتهد و نهايه المقتصد، ج1، ص381.
30- همان،ص139.
31- جمع بين صلاتين از ديدگاه فرقين.
32- سوره هود، آيه114.
33- طريحي، فخر الدين، مجمع البحرين، بيروت، 1985م، چاپ اول، ج5، ص67، كتاب الفاء.
34- طوسي، ابن جعفر محمد بن حسن، التبيبان، 1409هـ ق، چاپ اول، ج6، ص79.
35- همان، تهذيب الاحكام، 1382هـ ش، چاپ اول، ص241، حديث 2495.
36- طباطبايي، محمدحسين، الميزان في تفسير القرآن، 1372هـ ش، ج11، ص70.
37- سوره اسراء، آيه78.
38- طبرسي، ابوعلي فضل بن حسن، مجمع البيان، 1403، ج1، ص342 ذيل آيه مربوط.
39- عياشي سمرقندي، ابي نصر محمد بن مسعود، تفسير عياشي، 1421هـ ق، چاپ اول، ج3، ص740.
40- الميزان في تفسير القرآن، ص186.
41- تفسير روح المعاني، ج15، ص133.
42- تهذيب الاحكام طوسي.
43- حرعاملي، وسائل شيعه، ج4، ص220، باب 32.
44- سوره الاسراء آیه 78
45- شرح زرقانی بر موطأ مالک ج 1 باب جمع بین دو نماز در حضر و سفر ص 294
46- شرح صحیح مسلم النورایی ج 5 ص 213-218 باب الجمع بین الصلوتین فی
این است . 5- به ص 263 جلد اول از شرح زرقانی بر موطا مالک در باب جمع بین دو نماز مراجعه شود
